رئیسی زیر چتر احمدی نژاد؟ /تلاش نافرجام در «گفتمان سازی» برای آقای رئیس جمهور

خیاطیان در همین ارتباط در مصاحبه با ایرنا گفته بود «وقتی در ایام انتخابات راهبردهای انتخاباتی آقای دکتر رئیسی و اقتضائات و شرایط کشور و انتظاراتی که مردم بعضاً از چهره‌ای مثل دکتر رئیسی داشتند را مرور می کردیم همان زمان به فکر بودیم که گفتمان را سریع‌تر انتخاب کنیم و این به‌عنوان یک مسیری که می تواند مردم را همراه کند و آن مفاهمه را ایجاد کند، باید دنبال شود.»

اگرچه همان زمان، برخی اساتید علوم سیاسی نسبت به بکارگیری «مفهوم گفتمان» درباره آراء و نظرات ابراهیم رئیسی تردید کرده بودند اما استمرار تولید محتوا از سوی مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری، رونوشتی آشکار از اقداماتی بود که روزی دکترمحمدرضا تاجیک در دوره ریاست جمهوری سیدمحمدخاتمی انجام داد.

تاجیک که خود استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی بود، از شاگردان لاکلائو استاد برجسته دانشگاه اِسِکس در حوزه گفتمان بود. مجموعه گزارشات روزانه و هفتگی تاجیک به خاتمی، بعدها روی سایت مرکزبررسی های ریاست جمهوری قرار گرفت و مشخص شد گفتمان اصلاح طلبی در زمان خاتمی به پشتوانه فعالیت نخبگان علمی توسعه داده شد.

نسخه برداری از روش و محتوای احمدی نژاد

اما نسخه برداری از روش اصلاح طلبان در تولید گفتمان با بهره برداری از محتوای سخنرانی های عامه پسند احمدی نژاد، از سوی مشاوران رئیسی دنبال شد.

خیاطیان، تئوریسین «گفتمان عدالت و جمهوریت» معتقد بود «قاعدتاً دو وجه را در حوزه انتخاب گفتمان نگاه می کنیم که یکی برخاسته از خواست مردم باشد؛ یعنی مردم این گفتمان را مطالبه داشته باشند. به نظرم در این وجه کلمه جمهوریت و مردمی بودن دولت انتخاب خوبی شد؛ هم به‌عنوان گفتمان اصیل انقلاب اسلامی است که جمهوریت یکی از پایه‌های انقلاب اسلامی و شعار نظام اسلامی و هم تأکید امام و رهبری است که انقلاب اساساً انقلابی مردمی است.»

این تعریف از گفتمان ابراهیم رئیسی، شباهت زیادی با فضایی داشت که تئوریسین های دولت احمدی نژاد در دولت نهم و دهم بیان می کردند. اما به باورتحلیلگران سیاسی، آنچه در دهه۸۰، فضای گفتمان احمدی نژاد نیز توصیف شد فضایی منحصر به فرد و استثنایی نبود و احمدی نژاد نماینده گفتمان اصولگرایی در برابر گفتمان اصلاح طلبی بود که از خرداد۷۶ شکل گرفته بود و دلیل عملکردش نتوانسته بود، تسلط در افکارعمومی را حفظ کند.

گفتمان زبانی رئیسی با سیاست های عملی منطبق نیست

مرور متون دانشگاهی نشان می دهد، گفتمان ها مجسم کننده معنا و ارتباطات اجتماعی معنا شده هستند. نزد فوکو، گفتمان ها " اعمالی هستند که به طور سیستماتیک موضوعاتی را شکل می دهند که خود سخن می گویند. گفتمان ها در باره موضوعات صحبت نکرده و هویت موضوعات را تعیین نمی کنند انها سازنده موضوعات بوده و در فرایند این سازندگی مداخله خود را پنهان می دارند" از این رو معنا بخشیدن و تعریف از طریق موقعیت های اجتماعی و تشکیلاتی به دست می آید که از جانب به کار گیرندگان گفتمان ها اشغال شده است. بنابراین معانی و مفاهیم نه از درون زبان بلکه از درون اعمال تشکیلاتی و ارتباطات اجتماعی – سیاسی (قدرت) ناشی می شوند. (ص ۱۸ گفتمان و جامعه، حمید عضدانلو، نشر نی ۱۳۸۹)

این موضوع از آنجا اهمیت دارد که اساتید دانشگاه، گفتمان را امری تولید شده در کارخانه ای از کلمات نمی دانند. بلکه گفتمان ها در دایره ای از ارتباط های زبانی نمایندگان گفتمان که در اینجا روسای جمهور هستند با عملکرد آنها در حوزه های اقتصاد، سیاست، فرهنگ و اجتماع، صورتبندی می کنند.

از این رو ناظران سیاسی، طرح گزاره زبانی «گفتمان عدالت و جمهوریت» برای ابراهیم رئیسی را پارادوکس و تضاد آشکار با سیاست های عملی دولت در اخراج اساتید دانشگاه، احضار دانشجویان، تعطیلی روزنامه ها و سایت ها، دستگیری و بازداشت روزنامه نگاران ارزیابی می کنند. تضادی که «جمهوریت» گفتمان رئیس جمهور را باورپذیر نمی کند.

از سوی دیگر، کارشناسان اقتصادی با اشاره به فاصله طبقاتی متاثر از تورم و کاهش ارزش پول ملی در دو سال اخیر، تبعیض در انتصاب مدیران و حضور مدیران وابسته به دانشگاه های خاص یا حضور فرزندان اطرافیان رئیس جمهور در کشورهای خارجی را نشانه برجسته ای از تعارض، با آنچه «گفتمان عدالت» رئیسی نامیده می شود، ارزیابی می کنند.

گسستگی گفتمانی متاثر از عدم انسجام فکری در مدیران دولت

این در حالی است که به نظر می رسد اعضای هیات دولت نیز با این گفتمان مصنوعی برای رئیس دولت سیزدهم همراهی ندارند. در همین ارتباط رضا مراد صحرایی وزیر آموزش و پرورش با حضور در یک برنامه تلویزیونی هنگامی که مجری از وی در خصوص قیمت بالای شهریه مدارس غیردولتی پرسید؛ گفت: «هزینه‌های بالای مدارس غیرانتفاعی عادی است، شما اگر بخواهید یک ماشین مدل بالا هم سوار شوید باید پول بیشتری بدهید!»

موضعی که مورد انتقاد عدالت طلبان درباره عادی بودن تبعیض بین دانش آموزان که مقایر با قانون اساسی است، قرار گرفت. در همین راستا، گزارش های اقتصادی نیز نشان داده در دو سال دولت ابراهیم رئیسی دست کم ۱۸ میلیون نفر به آمار افراد زیر خط فقر اضافه شده‌اَند.

از این رو گفتمان ها وابسته به تاریخ و در ارتباط با تاریخ هستند. بنابراین زمانی گفتمانی مسلط می شود که اصطلاحا عینیت یافته باشد و مردم نتایج آن را در زندگی خود ببینند. اما عینیت گفتمانی زمانی اتفاق می افتد که گفتمان ها، بدیل ها و جایگزین هایش را طرد کرده و سیطره هژمونیک خود را گسترش داده و سامان دهی جامعه را در اختیار گرفته است.

سیطره گفتمانی که از سال۱۴۰۰ تاکنون محقق نشده و برخلاف انتقاد اقتصاددان ها به دولت برای جلوگیری از سیاست های دستوری در اقتصاد، بارها رئیس دولت از فرمان هایی برای کنترل تورم، قیمت خودرو، مسکن و اشتغال استفاده کرد که در عمل ساختارهای دولت، از آن تبعیت نمی کردند.

عبور از بنیادگرایی رئیسی در دهه۷۰ و شرط بندی بر تفکر سوخته

شکل گرفتن گفتمان اصلاحات در خرداد۱۳۷۶ محصول تغییراتی بود که در جامعه ایران شکل گرفت و صورتبندی مفهومی این گفتمان زمانی تثبیت شد که جریان سیاسی دوم خرداد، توانست در برابر فضای سیاسی غالب آن روزها، ایده هایی را در حوزه اندیشه تقویت کند که در جامعه آن روز نیز توسعه یافته بود.

ایده هایی که دانشگاه ها پل انتقال آن به توده ها بودند و رسانه ها به محمل این ایده ها در فردای دوم خرداد تبدیل شدند. حالا سوال اینجاست که ابراهیم رئیسی محمل کدام ایده جدید است که در دولت های پیشین تکرار نشده و آن ایده محصول اندیشه اوست؟ فضای کشور در دولت سیزدهم چه تفاوتی با دولت های قبل دارد که می توان رئیسی را متفاوت از روسای جمهور قبل معرفی کرد؟ و مردم چه تفاوتی بین رئیسی با روسای جمهور قبل می بینند که آن ویژگی در نفرات قبلی تکرار نشده است؟

این در حالی است که کنشگران اجتماعی معتقدند حضور پررنگ جریان های بنیادگرا در اطراف رئیس جمهور، که تاثیر بر اندیشه های رئیس دولت سیزدهم را در حمایت او از لایحه حجاب، فیلترینگ و اخراج اساتید دانشگاه به نمایش گذاشتند، نمونه ای از بازگشت ابراهیم رئیسی به گزاره های گفتمانی است که اکثریت مردم در سال۱۳۷۶ از آن عبور کردند و حتی حالا، همان اصولگرایان رقیب خاتمی در سال۷۶ نیز از بنیادگرایان دهه۷۰ دفاع نمی کنند.

از این رو کارشناسان سیاسی معتقدند تجمیع عناصر ساده زیستی در سلوک شخصی، با مردم بودن، پرکار بودن، آرمان خواهی انقلابی، ضدیت با غرب، به عنوان گزاره های گفتمان رئیس دولت سیزدهم، علاوه بر اینکه تکرار صفات رئیس دولت های نهم و دهم است، رئیسی را زیر چتر احمدی نژاد و ضمیمه به پیامدهای اقتصادی و سیاسی دولت او به مردم معرفی می کند.

چه آنکه عینیت یافتن آنچه گفتمان «جمهوریت و عدالت» نامیده می شود با وجود تعارض در سیاست های عملی دولت سیزدهم، به سیاست های دوگانه «اعلامی و اعمالی» به ویژه در حوزه اقتصاد و فرهنگ منجر خواهد شد. عملکردی که انگاره های زبانی گفتمان برساخت شده از سوی تئوریسین های دولت را با فروپاشی درونی عناصر گفتمان در ذهن حامیان رئیس جمهور مواجه می کند.