فقط روزی یک مهاجرت معکوس اتفاق می افتد/ اگر مشکلات اقتصادی نباشد همین تعداد هم برنمی گردند

با وجود تشدید نگرانی‌ها از مهاجرت نخبگان علمی، شاهد پدیده‌ای به نام «مهاجرت بازگشتی» نیز در سال‌های گذشته بوده‌ایم.

در پیوند با این وضعیت مقاله‌ای با عنوان «مطالعه کیفی بسترها و زمینه‌های مهاجرت بازگشتی اعضای هیات علمی در شهر تهران» به نگارش درآمده است. این مقاله در دوفصلنامه مطالعات جمعیتی به قلم آتیه عبدمولایی، رضا صفری شالی و شهلا کاظمی‌پور در بهار و تابستان ۱۴۰۰ منتشر شده است.

بر اساس این مقاله، مهاجرت بازگشتی در کل پدیده‌ای مشتمل بر روندهایی از تغییرات مرحله به مرحله است که یک مهاجر در فرآیند مهاجرت و پس از بازگشت (از زمان تصمیم‌گیری برای خروج از کشور تا کنش نهایی حاصل از انتخابِ میان ماندن و بازگشت) تجربه می‌کند. این مطالعه با هدف واکاوی عوامل علّی موثر بر مهاجرت بازگشتی استادان دانشگاه‌های شهر تهران در ده سال اخیر در صدد پاسخگویی به این سوال اصلی است که بر مبنای کدام عوامل پدیده مهاجرت بازگشتی به وقوع پیوسته است؟ در این پژوهش نگارندگان با ۳۰ نفر از استادان دانشگاه مصاحبه انجام داده‌اند.

کرونا و آفتی که به جان مهاجرت بازگشتی افتاد

از زمان آغاز رسمی طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم به طور متوسط، روزانه بیش از یک متخصص ایرانی به کشور بازگشته است

ایران در سال‌های گذشته پدیده مهاجرت و نیز مهاجرت بازگشتی دانشگاهیان را تجربه کرده است؛ طبق یافته‌های رصدخانه مهاجرت ایران، در طول چهار سال گذشته، بیش از ۲۳۰۰ متخصص و فارغ‌التحصیل از دانشگاه‌های برتر جهان به داخل کشور بازگشته‌اند و مشغول به فعالیتند.

شایان ذکر است نرخ بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی به داخل کشور از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۹( ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ میلادی) روند صعودی و قابل توجهی داشته است. دراین رابطه، بر مبنای اجرای طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم که به منظور تسهیل شرایط مهاجرت بازگشتی انجام شده است، تعداد متخصصان ایرانی بازگشته از اسفند سال ۱۳۹۴ تا فروردین سال ۱۳۹۹ به ۱۵۶۰ نفر رسیده است. به عبارت دیگر از زمان آغاز رسمی این طرح به طور متوسط، روزانه بیش از یک متخصص ایرانی به کشور بازگشته است.

با شروع اپیدمی کرونا، چالش‌های مشترکی برای همه مردم جهان به وجود آمد اما بعضی از این چالش‌ها مختص گروه خاصی از اقشار اجتماعی بود به این شکل که با بروز بحران کووید ۱۹ مهاجرت استادان دانشگاه‌ها به خارج از کشور افزایش یافت؛ به‌طوری که بعضی از گروه‌های دانشگاهی کشور – از جمله مکانیک و کامپیوتر- تا ۳۰ درصد هیات علمی خود را از دست دادند و به جای موج مهاجرت بازگشتی، موجی از مهاجرت به خارج در میان استادان دانشگاه به راه افتاد.

چرا استادان برمی‌گردند؟

از میان عوامل متعدد دخیل در بروز پدیده مهاجرت بازگشتی، سهم و میزان اثرگذاری علل اقتصادی و اجتماعی به نسبت دیگر عوامل بیشتر بوده است

از میان عوامل متعددی که در بروز پدیده «مهاجرت بازگشتی» دخیل بوده‌ سهم و میزان اثرگذاری «علل اقتصادی» و «علل اجتماعی» به نسبت دیگر عوامل بیشتر بوده و زیرمقوله‌های بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند. مصاحبه‌شوندگان عمده‌ترین عللی را که سبب شده آن‌ها ترغیب، مشتاق یا در مواردی مجبور به مهاجرت بازگشتی شوند «علل اقتصادی» عنوان داشته و در این زمینه عللی چون کمبودهای معیشتی رفاهی و نیز مخارج بالای زندگی در خارج از کشور را اثرگذار دانسته‌اند.

در کنار علل اقتصادی مصاحبه‌شوندگان عمده‌ترین علل مهاجرت بازگشتی خود را علل اجتماعی‌ چون نابرابری مدنی حاکم بر جوامع اروپایی، عدم اشتغال یا اشتغال نامناسب و... اعلام کرده‌اند. همچنین، اشتغال به شغل و حرفه‌ای متناسب با مهارت و شأن علمی و دانشگاهی نقش بسیار پررنگی در میان عوامل اجتماعی مهاجرت بازگشتی داشته است.

بدون شک اگر استادانی که برای مهاجرت به سمت کشورهای آمریکا، کانادا و کشورهای اروپایی اقدام کرده‌اند، موفق به یافتن شغلی مناسب و در خور شأن برای خود می‌شدند به تبع آن به درآمد مورد انتظار خود دست یافته، بهبود وضعیت رفاهی خود و خانواده را شاهد بوده و بسیاری از فشارهای ناشی از بالا بودن هزینه زندگی و تحصیل در اروپا را تجربه نمی‌کردند، در نهایت تصمیم به مهاجرت بازگشتی نمی‌گرفتند.