با طولانی‌ترین قنات ایران آشنا شوید

شهر زارچ شامل بخشی از دشت وسیع یزد-اردکان می‌باشد. در ۱۵ کیلومتری شهر یزد و در جاده شمال به جنوب قرار دارد و از سه منطقه توده، اله‌آباد و سرچشمه تشکیل‌شده‌است. این مناطق در فواصل کوتاهی نسبت به یکدیگر قرار گرفتند و امروزه با توجه به افزایش جمعیت این سه منطقه به صورتی کاملاً پیوسته و غیرقابل تفکیک و به طور کلی تشکیل‌دهنده شهر زارچ می‌باشند. این شهر از نظر سابقه تاریخی بعد از میبد یکی از قدیمی ترین آبادی‌ها است که در ادامه سابقه تاریخی آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

قنات زارچ؛ طولانی و مشهور

زارچ دارای مساحتی با حدود ۲۲ کیلومتر مربع و در فاصله ۱۲ کیلومتری شمال غربی یزد قرار دارد. این شهر در عرض جغرافیایی ۳۱ درجه و ۵۶ دقیقه شمالی و طول جغرافیایی ۵۴ درجه و ۲۰ دقیقه شرقی قرار گرفته است. در شمال این شهر، منطقه رستاق و جنوب آن ابرندآباد قرار دارد. ازسمت شرق به محمودآباد و از شمال غربی به اشکذر می‌رسد. ارتفاع آن از سطح دریا به طور متوسط ۱۱۸۵ متر می‌باشد.

این شهر در امتداد قنات زارچ قرار گرفته و از سمت شرق به غرب گسترده شده است از دو طرف شمال و جنوب توسعه پیدا کرده است. چهار مرحله اصلی دارد به نام های سرچشمه، توده، اله‌آباد و چرخاب کهنه. لازم به ذکر است که به طور کلی دارای ۶۷ آبادی می باشد که در حال حاضر تنها ۲۶ آبادی ان دارای جمعیت است و محل سکونت می‌باشد. محله توده که بزرگ‌ترین محله است، نیز خود به پنج محله کوچکتر تقسیم می‌شود،( دهُک، زمان، سرده، دارالشٌفا، پشت مسجد)، محله بعدی سرچشمه، نیز دارای دو بخش بالا و پایین است. اله آباد، نیز به دو محله مسلمان نشین و زرتشتی نشین تقسیم بندی شده است. فعالیت عمده مردم در این منطقه، کشاورزی می باشد.

این قنات با ۷۲ کیلومتر طول به عنوان طولانی‌ترین قنات ایران که تعداد چاه‌های آن ۲۱۱۵ حلقه است در فهرست آثار ملی کشور با شماره ۱۴۸۳۰ ثبت شده است. قنات زارچ دارای سه سرشاخه به نام‌های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است که در زمان حاضر فقط شاخه شور این قنات فعال است و دو شاخه دیگر بدلیل افت سطح آب زیر زمینی کم آب و سپس خشک شده اند.

مبدأ قنات در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک ،دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد گردیده از محلات مختلف شهر از جمله میدان امیرچقماق عبور کرده و پس از گذر از مسجد جامع ،از شهر یزد خارج و بطرف زارچ حرکت میکند.

در مسیر این قنات در شهر یزد بیش از ۳۰ پایاب احداث گردیده که عمده آنها عمومی و وقف استفاده مردم بوده و تعدادی نیز در بناهای مذهبی احداث گردیده است. در فاز اول این پروژه احیاء قنات که به عنوان مسیر گردشگری قنات زارچ در نظر گرفته شده است ۸ پایاب، ۲ آب‌انبار و یک آسیاب را شامل می‌شود.

در حال حاضر از بین این سه رشته تنها یک رشته به نام شور فعال می‌باشد دو شاخه آن مدت زمان طولانی است که آبدهی ندارد. این قنات که موضوع بحث می‌باشد بعد از گذر از برخی محله‌های یزد در شهرزارچ در محله سرچشمه به سطح زمین می‌رسد، این آب در این محله و محله دیگری که قبلا معرفی شد به نام توده به مصرف کشاورزی میرسد.

طول این قنات، در حالی که هم شاخه‌های فعال و غیرفعال را در نظر بگیریم به طور کلی ۸۰ کیلومتر می‌باشد و عمق مادر چاه آن در شاخه شور که هم اکنون فعال است ۸۵ متر می‌باشد. که یکی از مهم‌ترین و مطرح‌ترین ویژگی‌های آن طولانی بودن آن از مادرچاه تا مظهر قنات می‌باشد که به عنوان طولانی‌ترین قنات جهان نیز شناخته‌شده‌است.

مشخصات اثر تاریخی زارچ

قنات زارچ متشکل از دو شاخه اصلی شور و شیرین و یک شاخه فرعی به نام ابراهیم خویدکی از حوزه آبخیز مهریز یعنی از روستاهای خرید ، فهرج و احمد آباد مشیر جمع آوری آب را شروع می کند. شاخه شور با طی مسافتی برابر ۲۰ کیلومتر با عبور از اراضی اکرم آباد، حسن آباد، انتهای خیابان مهدی موازی خیابان سلمان فارسی، میدان امیر چقماق و عرض خیابان امام در مرکز شهر یزد قابل بهره برداری است و از آنجا به سمت شمال غرب امتداد می یابد و از محلهایی چون زیرسطح حریم مسجد جامع، محله فهادان، کوشک نو گذشته و از بقعه سید گلسرخ به سمت خارج حصار قدیمی شهر و حومه شهر جدید یزد آب را هدایت و از آنجا راهی بخش زارچ یعنی مظهر قنات می شود.

لازم به ذکر است شاخه فرعی ابراهیم خویدکی از اراضی پائین دست احمد آباد مشیر و محمد آباد بوسیله چاه های خود آب راجمع کرده در حدود حسین آباد ریسمانی به شاخه شور متصل می شود. شاخه شیرین زارچ نیز از اراضی بالا دست احمد آباد مشیر شروع و بعد از طی مسافتی برابر ۱۷ کیلومتر در حوالی میدان ابوذر به شهر رسیده، سپس با عبور از اراضی مهدی آباد، خیابان کاشانی و گازرگاه، خیابان امام، مدرسه مصلی، بازار خان ، محله دروازه شاهی و کوشکنو در حوالی بقعه سید گلسرخ پس از الحاق به شاخه شوره در یک کانال به سمت زارچ هدایت می شوند.

کانال مربوطه که آب را از این محل به سمت زارچ هدایت می کند، در عمق ۲۳ متری احداث شده است. این قناتها پس از کاربری شرب و مصارف بهداشتی اهالی ساکن در مسیر ، و حرکت دادن سنگ آسیاب‌های مختلف نظیر آسیاب کوشکنو و زارچ در اراضی زیر دست مورد بهره برداری کشاورزی قرار می گیرند.

خود قنات زارچ فاقد تزئینات خاصی به عنوان یک اثر تاریخی می باشد، هر چند ورودی پایاب ها و آسیابهای مربوطه دارای تزئینات آجری خاصی هستند. این بنا یکی از سازه های قدیمی و تاریخی آب است که متشکل از کانالهای پیچیده و حفر شده بر اساس ساختار خاص خود است و در زیر سطح زمین احداث شده و برای دهانه های آن مصالحی چون سنگ و ساروج به کار رفته است. طول قنات زارچ ۸۰ کیلومتر می باشد که به ۳ شاخه ( شور ، شیرین و ابراهیم خویدکی) تقسیم می شود عمق مادر چاه آن ۸۴ متر، که در طی این مسیر میله چاههای آن ( در اصطلاح محلی کوار) که بیش از هزار حلقه می باشد، قرار دارند.