ایران ناگزیر است ، به غرب هم روی بیاورد

 احسان خاندوزی، وزیر دارایی ایران، در گفتگو با فایننشال تایمز ضمن اظهار نظر درباره روابط ایران با روسیه و چین گفت: چین و روسیه دو شریک اصلی اقتصادی ما هستند. ایران خواهان اجرای توافقات راهبردی و گسترش روابط خود با مسکو و پکن است.مجموع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی دریافتی ایران در سال مالی جاری ۴.۲ میلیارد دلار برآورد شده است. این در شرایطی است که سرمایه‌گذاری چین بسیار کمتر از تعهداتی است که در توافقنامه راهبردی ۲۵ ساله‌ای است که در سال ۲۰۲۱ بین دو کشور امضا شد. در حالی که چین تعهداتی بالغ بر سرمایه‌گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری داشته، سرمایه‌گذاری واقعی این کشور در ایران ۱۸۵ میلیون دلار برآورد شده است.

سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران، پیش از سفر ماه گذشته خود به چین، بر همین نکته انگشت گذاشت. رئیسی گفت، روابط اقتصادی پکن و تهران "به طور جدی در حال سقوط است".

از سال گذشته، پس از جنگ روسیه و اوکراین، سفر‌های متعددی از سوی هیئت‌های روسی به ایران انجام شده است تا راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا پیدا کنند. آمریکا پس از خروج ایران از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برنامه جامع اقدام مشترک) تحریم‌های اقتصادی علیه ایران وضع کرده بود.

پس از جنگ روسیه و اوکراین به نظر می‌رسید که چشم انداز احیای توافق هسته‌ای ایران مشخص شده است، زیرا ایالات متحده قصد داشت تولید نفت خام جهانی را با هدف کنترل افزایش قیمت جهانی نفت افزایش دهد. بر خلاف پیش‌بینی‌ها، در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، ایالات متحده نه تنها شرکت‌ها و افراد ایرانی، بلکه نهاد‌های روسی و شرکت‌های حمل‌ونقل مستقر در امارات را در ارتباط با صادرات تسلیحات روسی به ایران تبه طور متوالی تحریم کرد. ایالات متحده با همراهی اتحادیه اروپا نیز تحریم‌های متعددی را علیه افراد و نهاد‌های ایرانی به بهانه ناآرامی‌های پس از مرگ مهسا امینی اعمال کردند.

توافق اخیر بین عربستان سعودی و ایران - با میانجیگری چین - احتمالاً برای رفع این تصور که ایران در خاورمیانه و خارج از آن منزوی است، مورد استفاده قرار خواهد گرفت. ایران بار‌ها اعلام کرده است، صرف نظر از احیاء یا عدم احیای توافق با ایران، سیاست «محور به شرق» خود را تقویت و به موجب آن روابط با روسیه و چین را گسترش خواهد داد.

با این اوصاف باید توجه داشت ایران نمی‌تواند صرفاً به پکن و مسکو وابسته باشد. تایید کننده این گزاره سرمایه‌گذاری محدود چین در ایران در سال‌های اخیر است. به همین منوال، روسیه درگیر در چالش‌های اقتصادی و تنگنا‌های ژئوپلیتیک، به دنبال تقویت روابط با ایران است، اما تهران به روابط اقتصادی با سایر کشورها، به ویژه کشور‌های غربی نیاز دارد. وابستگی بیش از حد به روسیه ممکن است هر گونه گشایش در مناسبات ایران با کشور‌هایی که روابط نزدیکی با ایالات متحده دارند را تحت تاثیر قرار بدهد.

البته آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به تمایل ایران به همکاری با اروپا، خاطرنشان کردند: ما از اروپا ناراحت نیستیم و آماده همکاری با کشور‌های اروپایی یا دولت‌هایی هستیم که کورکورانه از سیاست‌های آمریکا پیروی نمی‌کنند.

سید ابراهیم رئیسی نیز سال گذشته در ششمین اجلاس سران کشور‌های صادرکننده گاز (GECF) در دوحه پایتخت قطر، گفت که ایران ظرفیت عرضه نفت به سایر نقاط جهان از جمله اروپا را دارد. شایان ذکر است که بلافاصله پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، صادرات نفت ایران علیرغم تحریم‌های آمریکا افزایش یافته بود. بسیاری از تحلیلگران معتقدند که ایالات متحده تعمدا چشم خود را بر روی تحریم‌ها بسته بود؛ هر چند علنا این موضوع را اعلام نکرده است.

تهران همچنین اخیراً تاکید کرده که هند باید خرید نفت ایران را دوباره آغاز کند. در سال ۲۰۱۹، پس از حذف معافیت‌های موقت از تحریم‌ها توسط دولت ترامپ برای خرید نفتی که به هند و سایر کشور‌ها داده بود، دهلی نو خرید نفت از ایران را متوقف کرد. این امر بر روابط کلان دو کشور؛ از جمله پروژه بندر چابهار که به عنوان دروازه هند به آسیای مرکزی و افغانستان تلقی می‌شود و تجارت با روسیه از طریق کریدور حمل و نقل بین المللی- شمال جنوب (INSTC) را تسهیل می‌کند، تحت عمیقی بر جای گذاشت.

اظهارات اخیر مقام‌های سیاسی ایرانی نشان می‌دهد که ایران متوجه شده باید روابط اقتصادی خود را تنوع ببخشد. در حالی که ارتباط نزدیک با چین و روسیه از لحاظ استراتژیک مهم است، اما از نظر اقتصادی، تهران به از سرگیری روابط اقتصادی با کشور‌های غربی و همچنین کشور‌هایی مانند هند نیاز دارد. ایران باید انعطاف پذیرتر باشد، در حالی که غرب – به ویژه ایالات متحده – باید از کشاندن ایران به گوشه رینگ خودداری کند.

*استاد روابط بین الملل دانشگاه دهلی‌نو