اگر بیماری پوستی دارید به این منطقه سفر کنید | زنان عشایر؛ فرشتگان زمینی

روی تپه‌های کم‌ارتفاع کنار جاده از دور، چوپان و رمه‌هایش بی‌حرکت مانده‌اند و اگر  ‌صدای گاه و بی‌گاه سگ‌هایشان نباشد،  بیشتر نقشی دیده می‌شوند که از سال‌های دور بر دشت‌های پر ابر مغان بر جای مانده‌اند. از پشت ابرهای دشت، سواری از تیره شاهسون، تیر هوایی می‌چکاند. کاروان عروسی از دور دست بالا می‌آید. پیشنهاد می‌کنیم مهمان عشایر شاهسون در استان اردبیل و شرق آذربایجان شرقی شوید. با این سفر، علاوه بر لذت از طبیعت کوهستانی منطقه و تماشای زندگی منحصربه‌فرد ایلاتی، بعضی بیماری‌های پوستی و مفصلی را هم در آبگرم‌های دامنه‌ سبلان درمان کنید.  

عشایر شاهسون

اتراق در اوبای

برای رهاشدن از گردونه ملال انگیز زندگی شهری و تجربه زندگی متفاوت پیشنهاد می کنیم به دیدن ییلاق ایل‌های عشایری بروید تا ضمن لذت از هوای ناب و چشم‌اندازهای بی بدیل، راه و رسمی نوین بیاموزید و با مردمی از جنس باد، دوست شوید.  

عشایر، مردمی کوچنده‌اند که از اوایل اردیبهشت ماه راهی ییلاق می شوند و تا پایان فصل گرما در دامنه‌های سرسبز کوهستان می مانند. چند ایل بزرگ و کوچک در ایران به ییلاق می روند. شاهسون‌ها یکی از ایل‌های بزرگ ایران به حساب می آیند. راه رسیدن به ییلاق ایل شاهسون چندان دشوار نیست اما مهم تر از آن روش ارتباط شما با اهالی این ایل است.

زنان شاهسون همپای مردها از طلوع آفتاب تا غروب به کار مشغولند

عشایر قوانین نانوشته‌ای دارند که اگر بدانید، می‌توانید دوستانی مهربان و وفادار تا پایان عمر داشته باشید.   بهتر است برای رسیدن به ییلاق شاهسون‌ها و تماشای زیبایی‌های دشت با خودرو شخصی سفر کنید. معمولا شاهسون‌ها تا اواخر اردیبهشت ماه در قشلاق می‌مانند.  اما اگر هوا گرم باشد زودتر راهی ییلاق می شوند. برای تماشای قشلاق و دیدن عزم شاهسون‌ها برای کوچ پیش از هر چیز به راهنمای محلی نیاز دارید. برای رسیدن به «قبله گاه» بعد از ۲۲۰ کیلومتر رانندگی در جاده اردبیل- پارس آباد که با سواری تقریبا یک ساعت و ۵۰ دقیقه طول می‌کشد و بعد از دو راهی «بران» به راه قبله گاه می‌رسید.  

قدمت تشکیل این ایل به دوره شاه عباس صفوی می‌رسد. زمانی که قزلباش‌ها  دست به شورش زدند، شاه صفوی برای سرکوبشان دوستداران خود را طلبید و فرمان داد: «شاهسون گلسون» و از آن پس این نام بر عشایری که به کمک شاه صفوی آمده بودند، ماند. شاهسون‌ها از حدود ۳۲ طایفه تشکیل می‌شوند که هر طایفه هم به ترتیب به تیره و اوبا (گروه بزرگ فامیلی) تقسیم می شود. امروز حدود یک هزار و ۵۰۰ اوبا در دشت مغان زندگی می کنند.

وقتی با شاهسون‌ها فامیل نیستید و وارد اوبایشان می‌شوید، بعضی زنان جوان را می‌بینید که هنگام مواجه شدن با مردهای غریبه، جلوی صورت خود را می‌پوشانند

گوسفند زنده موجود است

فرصت خوب خرید

گوسفندان گله‌های پراکنده در دشت مغان و ییلاق شاهسون‌ها بیش از ۲ میلیون راس است. فروش عمده گوسفندانشان مردادماه آغاز می‌شود اما اگر مشتری بخواهد در فصل بهار از ییلاق نشینان، گوسفند بخرد ارزان تر تمام می‌شود. آنان دام‌هایشان را برای فروش به اردبیل و مشکین‌شهر می‌برند. گاهی برای فروش بیشتر، گوسفندان را به تهران می‌آورند که با قیمت تمام شده در ییلاق قابل مقایسه نیست.  

در  دامنه‌های ییلاقی، می‌توانید گوسفند کوچک و بره را خیلی ارزان‌تر از تهران بخرید. در این منطقه علاوه بر خرید دام می‌توانید طعم شیر تازه و فراورده‌هایش را هم بچشید. شاهسون‌ها برای خودشان شیر، ماست، پنیر و کشک درست می‌کنند. اگر چیزی اضافه بماند، به عنوان سوغات همراه میهمانشان می‌کنند یا به گردشگران می فروشند.  

خطر گازگرفتگی

مراقب سگ‌ها باشید         

هنگامی که آلاچیق‌ها یا گله‌های گوسفند را دیدید مراقب باشید. زندگی شاهسون‌های کوچ نشین بدون سگ‌های گله امکان پذیر نیست. تعداد سگ‌های هر اوبا بستگی به تعداد دام‌های آنها دارد، اما معمولا در اطراف آلاچیق‌ها همیشه ۵-۴ سگ در حال پرسه‌زدن هستند.

سگ‌های شاهسون جثه بزرگی دارند. این سگ‌ها معمولا پرمو و به رنگ گوسفندان گله‌اند. از این رو گاهی نمی‌توان از فاصله ۲۰۰ متری، آنها را از گوسفندان ایل تمیز داد. در قشلاق سگ‌ها اجازه ورود سواره و پیاده را به اوبا نمی‌دهند و این سختگیری در ییلاق بیشتر می‌شود.

سگ‌ها در قشلاق معمولا اهل حمله نیستند و بیشتر قصدشان ترساندن است اما در ییلاق احتمال حمله شان زیاد است. تا وقتی یکی از اهالی ایل برای آرام کردن سگ‌ها نیامده بهتر است از خودرو پیاده نشوید.  

 آغاز کوچ

سفر ۴۰۰ کیلومتری

احترام به بزرگترها در ایلات آداب خاصی دارد. اهالی هر اوبا نیز که همه در طول یک هفته اسباب سفرشان را بسته‌اند،  قبل از آغاز کوچ برای خداحافظی پیش رییس اوبا می آیند و از او کسب اجازه می‌کنند.  

اگر بخواهید می‌توانید در مسیر کوچ حرکت کنید. این مسیر به شرایط آب و هوایی و مراتع توی راه بستگی دارد. مسافت معمول کوچ شاهسون‌ها ۲۰۰ کیلومتر است که گاه برای یافتن چراگاه خوب تا ۴۰۰ کیلومتر هم طول می‌کشد. همه افراد اوبای با هم کوچ نمی‌کنند، فامیل در عرض یک هفته و به تدریج به سوی ییلاق حرکت می‌کنند. عده‌ای از عشایری که از جاده پارس آباد می‌آیند، به سوی ییلاق‌های سراب و عده دیگری به سمت مشکین شهر می‌روند. از آغاز ییلاق تا پاییز که دوباره به قشلاق برگردند یکدیگر را نمی‌بینند.  

والدین شاهسونی دخترشان را که هنرهای زیادی آموخته، از زیر قرآن می‌گذرانند تا داماد او را سوار اسب کرده و به اوبای خود ببرد

ایلیاتی‌های مهمان پرست

با خانواده بروید

خود شاهسون‌ها می‌گویند: «شاهسون مهمان است ...» آنها از  هیچ مهربانی دریغ نمی‌کنند. از آنجا که ساکنان هر اوبای قوم و خویش هم هستند و زن و مرد در کنار هم به کار و تلاش مشغولند، بهتر است همراه خانواده به مهمانیشان بروید تا زنان با زنان و دختران همدم شوند و مردان با هم. وقتی شب دشت خرامان می‌رسد، نگران جای خواب نباشید. اگر اهل طایفه آلاچیق اضافه‌ای داشته باشند در اختیار خانواده تان می‌گذارند. در غیر این صورت زن و بچه مهمان با زن و فرزند میزبان در یک آلاچیق و مردها با هم بیرون از آلاچیق کنار آتش شب را سپری می‌کنند. هنگامی که به دیدار زندگی عشایر شاهسون می‌روید، باید یادتان باشد با وجود همه جذابیت‌های فرهنگی، این یک گونه زندگی است نه نمایش. هنگام حضور نامحرمان در اوبای هر طایفه، انجام کارهای روزمره  برای زنان ایل که مقید به آدابی هستند، مشکل خواهد بود. البته همه اینها به مهربانی مهمان هم بستگی دارد.    

ییلاق درمانی

آبگرم‌های معروف اردبیل

ییلاق‌های اصلی ایل شاهسون در مناطق کوهپایه ای مشکین شهر، اردبیل و سراب قرار دارد و مثل قشلاق هر یک نام مخصوص دارد. اگر خطوطی از این شهرها به هم وصل کنیم، مثلثی داریم  که سبلان با ۴ هزار و ۸۰۰ متر ارتفاع در وسط آن قرار می‌گیرد و کوهپایه‌های آن خانه تابستانی شاهسون‌های اردبیل است که مساحتی دو برابر محل قشلاقشان دارد.  

شاهسون‌های اردبیل به دلیل سکونت ییلاقی در دامنه‌های سبلان، همیشه نزدیک آبگرم‌ها و چشمه‌ها، آلاچیقشان را برپا می‌کنند. اگر خشکسالی یا آلودگی توسط مسافران، چشمه‌ها را از بین نبرده باشد، آلاچیق و کومه ییلاقی شان در همان حوالی قرار دارد. در محدوده مثلثی شکل ییلاق شاهسون‌های اردبیل حدود ۲۰ چشمه آبگرم بزرگ همراه آب سرد وجود دارد. اگر از بیماری‌های پوستی، عصبی و مفصلی رنج می‌برید با مشورت پزشک راهی ییلاق شوید تا ضمن لذت تجربه زندگی ایلاتی دردهای خود را درمان کنید.  

تا همین چندسال پیش بیشتر زنان شاهسون مانند مردان سواری می‌کردند و حتی بعضی زنان می‌توانستند از روی اسب تیراندازی کنند

خانه‌های متحرک

آلاچیق‌های کچه پوش

آلاچیق ییلاقی شاهسون‌ها مانند ترکمن‌ها ساخته می‌شود. آنها معمولا آلاچیقشان را خلاف جهت باد برپا می‌کنند تا باد وارد حریم گرم خانه‌هاشان نشود.  گرچه امروزه جابه‌جا در دشت، کومه (سرپناهی کوچک‌تر از آلاچیق که پیش تر مورد استفاده چوپان‌ها بوده) و چادر  برزنتی به چشم می آید، اما هنوز هم ابهت زندگی شاهسون‌ها در ییلاق، وابسته به آلاچیق‌های دایره ای بزرگشان است. برای نگه داشتن دمای آلاچیق رویش را با  نمد (کِچه) می پوشانند و کلاف‌های قرمزی (گوتاز) در بالاترین نقطه آن نصب می‌کنند.

زیرپایتان، فرش و گلیم و «وِرنی» هایی است که زنان بافته‌اند. اگر کپه‌ای پارچه پوش شده در بالای آلاچیق دیدید، یادتان باشد که نامش «مرفش» (مفرش) و  جارختخوابی بافته شاهسون‌هاست که آن را در بالای آلاچیق می‌گذارند و حکم پشتی هم دارد. در یک طرف ورودی هم آشپزخانه  و سماور و «چوال» (بافته زیبای استوانه ای که چیزهایی مثل برنج را در آن می‌گذارند) در چشمتان می نشیند.  

زنان مشغول کارند

منطقه ورود ممنوع

زنان ایلاتی مدام مشغول کارند و چندان وقتی برای گپ زدن ندارند. جلوی آلاچیق‌ها جاجیمی پهن کرده و کنارش بساط مشک زنی را دایر می‌کنند. عده ای دیگر مشغول پخت نان می شوند. زنان دیگری گره در گره ورنی و گبه می‌اندازند. در این وقت روز، بیشتر مردها برای چرای گله از آلاچیق‌ها دور شده‌اند. برای نزدیک شدن و آغاز ارتباط، بهتر است  به  آلاچیق ریش سفید اوبای که از همه مسن تر است بروید.

بیشتر زنان مسن طایفه برای خوشامدگویی به اینجا  می آیند.  زنان بزرگ طایفه هنوز علاوه بر روسری، دستمالی به نام «یایلیخ» دور سرشان گره می زنند و جلوی مرد غریبه صورتشان را با «یاشماق» می پوشانند. اگر از آلاچیقی صدای ترانه‌های زنانه آمد یعنی خانم‌ها خوش شانس تر هستند و می توانند به آلاچیق مهمان شوند. زنان با هم ترانه می خوانند. بهتر است مردهای گروه به سوی این آلاچیق‌ها نروند تا موجب ناراحتی مردان شاهسون نشوند.  

سرور ۱۰ روزه

موقعیت برای خوش شانس‌ها

در سال‌هایی نه چندان دور عروسی شاهسون‌ها حدود ۱۰ شبانه روز طول می کشید اما امروزه بیشتر عروسی‌ها یا در قشلاق انجام می‌شود یا در تالارهای پذیرایی شهر. اما بعضی‌ها که هنوز رنگ و بوی رسوم قدیمی را دوست دارند عروسی بچه‌هایشان را در ییلاق به همان شیوه برگزارمی‌کنند.  

عاشیق‌ها می نوازند و سواران در دشت می‌تازند. اگر اهل سواری باشید، می‌توانید از جوانان اسبی گرفته واندکی در دشت بتازید. تیراندازی ورزش رایج دیگر عروسی‌هاست. زن و مرد تیراندازی می‌کنند. برای عروس پارچه‌ای قرمز روی زمین پهن می‌کنند. داماد از بالای سر عروس سیبی پرت می‌کند که اگر بتوانید میان جوانان شاهسونی آن را سالم روی هوا بگیرید هدیه ای از داماد دریافت‌می‌کنید.